Latihan Soal dan Pembahasan Bahasa Jawa Kelas 11 Semester 2: Memahami dan Menguasai Materi

Bahasa Jawa, sebagai salah satu kekayaan budaya bangsa Indonesia, terus dilestarikan dan diajarkan di berbagai jenjang pendidikan. Bagi siswa kelas 11, semester 2 menjadi periode penting untuk mengukuhkan pemahaman materi yang telah dipelajari sepanjang semester. Artikel ini akan menyajikan serangkaian contoh soal beserta pembahasannya yang dirancang untuk membantu siswa kelas 11 semester 2 dalam memahami dan menguasai materi Bahasa Jawa secara komprehensif. Dengan latihan soal yang bervariasi, diharapkan siswa dapat meningkatkan kemampuan analisis, pemahaman kosakata, tata bahasa, serta apresiasi sastra Jawa.

Pendahuluan: Pentingnya Latihan Soal dalam Pembelajaran Bahasa Jawa

Pembelajaran Bahasa Jawa di kelas 11 semester 2 biasanya mencakup berbagai aspek, mulai dari pemahaman teks sastra, tata bahasa (paribasan, saloka, bebasan), hingga penggunaan unggah-ungguh basa. Agar materi tersebut dapat terserap dengan baik, latihan soal menjadi metode yang sangat efektif. Latihan soal tidak hanya berfungsi sebagai alat evaluasi, tetapi juga sebagai sarana untuk:

1. Mengidentifikasi Kekuatan dan Kelemahan: Siswa dapat mengetahui materi mana yang sudah dikuasai dengan baik dan area mana yang masih memerlukan perhatian lebih.
2. Membiasakan Diri dengan Format Soal: Berbagai jenis soal yang sering muncul dalam ujian dapat dipelajari polanya, sehingga siswa tidak merasa asing saat menghadapi penilaian.
3. Memperkaya Kosakata dan Struktur Kalimat: Melalui soal-soal yang beragam, siswa terpapar pada berbagai kosa kata dan cara penyusunan kalimat yang benar dalam Bahasa Jawa.
4. Meningkatkan Keterampilan Berpikir Kritis: Soal-soal yang menuntut analisis teks atau interpretasi makna akan melatih kemampuan berpikir kritis siswa.
5. Membangun Kepercayaan Diri: Dengan sering berlatih dan memahami kunci jawaban, siswa akan merasa lebih percaya diri dalam menghadapi ujian.

Artikel ini akan membahas contoh-contoh soal yang mencakup berbagai topik yang umum diajarkan di kelas 11 semester 2, lengkap dengan penjelasan mendalam untuk setiap jawabannya.

Bagian 1: Pemahaman Teks Sastra dan Non-Sastra

Bagian ini akan fokus pada soal-soal yang menguji kemampuan siswa dalam memahami isi, amanat, dan unsur-unsur lain dari teks berbahasa Jawa, baik itu teks sastra (seperti geguritan, cerita rakyat) maupun teks non-sastra (seperti warta, sesorah).

Contoh Soal 1 (Teks Geguritan):

Wacanen geguritan ing ngisor iki banjur wangsunana pitakon-pitakone!

"Labuh Tresna"

Ing siti kang subur ijo royo-royo,
Bumi nuswantara kang dak tresnani.
Katresnan iki ora mung sakdermo,
Nanging labuh kang tumuju kamulyan.

Kaya dene tunas kang tansah ngupaya,
Nduwur ing anggane srengenge padhang.
Mangkono uga aku, ngemban jejibahan,
Kanggo bangsa lan negaraku.

Sumangga kula matur dhumateng panjenengan sedaya,
Sumangga kita sesarengan nguri-uri kabudayan.
Kanggo nguripake semangat jati dhiri,
Labuh tresna kanggo Ibu Pertiwi.

Pitakonan:

a. Sapa kang diucapake dening panyerat geguritan ing bait kapindho?
b. Apa tegese "labuh tresna" miturut geguritan kasebut?
c. Saka geguritan kasebut, apa amanat kang bisa dijupuk?
d. Jelasna makna srupatra "ngemban jejibahan" ing bait kapindho!
e. Sajrone geguritan kasebut, pranyata panyerat ngajak tumindak apa?

Pembahasan Soal 1:

a. Sapa kang diucapake dening panyerat geguritan ing bait kapindho?

• Jawaban: Panyerat geguritan ing bait kapindho nyatane ora ngucapake marang sapa-sapa kanthi spesifik ing kono, nanging luwih marang awaké dhéwé utawa diriné dhéwé nalika ngemban jejibahan. Nanging, yen dideleng saka konteks bait katelu, bisa uga tembung "ngemban jejibahan" iku diarani marang wong akeh utawa masyarakat kang duwe tanggung jawab padha. Nanging luwih pas yen diinterpretasikake minangka rasa tanggung jawab pribadi.
• Penjelasan: Bait kapindho ngandharake kaya apa rasa tresna lan tanggung jawabé panyerat. Kalimat "Mangkono uga aku, ngemban jejibahan" nuduhake tumindake panyerat minangka individu.

b. Apa tegese "labuh tresna" miturut geguritan kasebut?

• Jawaban: Miturut geguritan kasebut, "labuh tresna" tegese ngorbanake utawa menehi apa wae kang diduweni (tenaga, pikiran, waktu, lan sapiturute) kanthi ikhlas kanggo kamulyan utawa kabecikan kang luwih gedhe, khususé kanggo nusa lan bangsa.
• Penjelasan: Tembung "labuh" tegese ngorbanake, dene "tresna" iku katresnan. Dadi, labuh tresna iku ngorbanake rasa tresna kang wis ana kanthi wujud tumindak nyata kanggo kamulyan.

c. Saka geguritan kasebut, apa amanat kang bisa dijupuk?

• Jawaban: Amanat kang bisa dijupuk saka geguritan iki yaiku: Kita minangka warga negara kudu nduweni rasa tresna lan tanggung jawab marang bangsane lan nagarane. Rasa tresna kasebut kudu diwujudake kanthi tumindak nyata kanggo kamulyan, nguri-uri kabudayan, lan nguripake semangat jati dhiri kanggo Ibu Pertiwi.
• Penjelasan: Amanat iku pesen moral utawa piwulang kang dikarepake panyerat bisa dipetik dening pamaos. Ing geguritan iki, amanaté banget prasaja: tresna marang nagara kudu diwujudake kanthi tumindak.

d. Jelasna makna srupatra "ngemban jejibahan" ing bait kapindho!

• Jawaban: Makna srupatra "ngemban jejibahan" ing bait kapindho tegese menyangga utawa nindakake tugas lan tanggung jawab kang wis dipasrahake utawa kang pancen dadi kewajibané. Ing konteks geguritan iki, jejibahan kasebut yaiku kanggo bangsa lan negarané.
• Penjelasan: "Ngemban" tegese nggawa utawa nyangga, dene "jejibahan" tegese tugas utawa kewajiban. Gabungané nuduhake tumindak nindakake apa kang dadi tanggung jawabe.

e. Sajrone geguritan kasebut, pranyata panyerat ngajak tumindak apa?

• Jawaban: Panyerat ngajak supaya nguri-uri kabudayan lan nguripake semangat jati dhiri kanggo nusa lan bangsa (Ibu Pertiwi).
• Penjelasan: Kalimat "Sumangga kula matur dhumateng panjenengan sedaya, Sumangga kita sesarengan nguri-uri kabudayan. Kanggo nguripake semangat jati dhiri," iku minangka ajakan langsung saka panyerat marang pamacaning geguritan.

Contoh Soal 2 (Teks Warta/Berita):

Wacanen warta ing ngisor iki banjur wangsunana pitakon-pitakone!

"Seniman Lokal Gelar Pameran Lukisan ing Museum Radya Pustaka"

Surakarta – Museum Radya Pustaka Surakarta, dina Minggu (26/5) wingi, dadi panggonan pameran lukisan kang nampilake karya-karya para seniman lokal saka kutha Surakarta lan sakiwa tengene. Pameran kang kanthi tema "Warna Budaya Kutha Ngayogyakarta" iki ngandharake kaendahan lan kekayaan budaya Jawa liwat sapirang-pirang jinis lukisan, kayata lukisan cat minyak, cat air, lan sketsa.

Acara kasebut dibukak dening Kepala Dinas Pariwisata lan Kebudayaan Kota Surakarta, Bapak Bambang Pamungkas. Ing sambutane, Bapak Bambang ngaturake panuwun marang para seniman kang wis gelem nguripake seni lukis ing Surakarta. "Pameran iki ora mung minangka ajang pamer karya, nanging uga minangka sarana edukasi lan nguri-uri kabudayan supaya generasi mudha tansah tresna marang seni," ngendikane.

Pameran kasebut bakal ditindakake wiwit tanggal 26 Mei nganti 2 Juni 2024. Wektu kunjungan saben dina wiwit jam 09.00 WIB nganti jam 17.00 WIB. Tiket mlebu dikenai biaya Rp 15.000 kanggo umum lan Rp 10.000 kanggo pelajar.

Pitakonan:

a. Apa irah-irahan utawa judul saka warta ing dhuwur?
b. Ing ngendi papan pameran lukisan kasebut dianakake?
c. Sapa kang mbukak acara pameran lukisan kasebut?
d. Apa tujuan dianakake pameran lukisan miturut Kepala Dinas Pariwisata lan Kebudayaan Kota Surakarta?
e. Pira rega tiket mlebu kanggo umum lan pira kanggo pelajar?

Pembahasan Soal 2:

a. Apa irah-irahan utawa judul saka warta ing dhuwur?

• Jawaban: Irah-irahan utawa judul saka warta ing dhuwur yaiku "Seniman Lokal Gelar Pameran Lukisan ing Museum Radya Pustaka".
• Penjelasan: Judul warta biasane ana ing pérangan paling dhuwur lan nerangake inti saka isi warta.

b. Ing ngendi papan pameran lukisan kasebut dianakake?

• Jawaban: Pameran lukisan kasebut dianakake ing Museum Radya Pustaka Surakarta.
• Penjelasan: Warta ing paragraf kapisan kanthi cetha nyebutake: "Museum Radya Pustaka Surakarta, dina Minggu (26/5) wingi, dadi panggonan pameran lukisan…"

c. Sapa kang mbukak acara pameran lukisan kasebut?

• Jawaban: Acara pameran lukisan kasebut dibukak dening Kepala Dinas Pariwisata lan Kebudayaan Kota Surakarta, Bapak Bambang Pamungkas.
• Penjelasan: Paragraf kapindho warta kasebut nyebutake: "Acara kasebut dibukak dening Kepala Dinas Pariwisata lan Kebudayaan Kota Surakarta, Bapak Bambang Pamungkas."

d. Apa tujuan dianakake pameran lukisan miturut Kepala Dinas Pariwisata lan Kebudayaan Kota Surakarta?

• Jawaban: Miturut Kepala Dinas Pariwisata lan Kebudayaan Kota Surakarta, tujuan pameran lukisan kasebut yaiku minangka ajang pamer karya, sarana edukasi, lan nguri-uri kabudayan supaya generasi mudha tansah tresna marang seni.
• Penjelasan: Pesen Bapak Bambang Pamungkas ing paragraf kapindho njelasake tujuane: "Pameran iki ora mung minangka ajang pamer karya, nanging uga minangka sarana edukasi lan nguri-uri kabudayan supaya generasi mudha tansah tresna marang seni."

e. Pira rega tiket mlebu kanggo umum lan pira kanggo pelajar?

• Jawaban: Rega tiket mlebu kanggo umum yaiku Rp 15.000 lan kanggo pelajar yaiku Rp 10.000.
• Penjelasan: Paragraf pungkasan warta kasebut kanthi gamblang nyebutake informasi rega tiket: "Tiket mlebu dikenai biaya Rp 15.000 kanggo umum lan Rp 10.000 kanggo pelajar."

Bagian 2: Tata Bahasa dan Peribahasa Jawa

Bagian ini akan menguji pemahaman siswa mengenai kaidah-kaidah tata bahasa Jawa, termasuk penggunaan unggah-ungguh basa, serta pemahaman makna peribahasa, saloka, dan bebasan.

Contoh Soal 3 (Unggah-Ungguh Basa):

Ukara ing ngisor iki owahana dadi unggah-ungguh basa kang trep kanggo pacelathon antarane murid marang gurune!

a. "Aku wingi ora mlebu sekolah mergo lara."
b. "Ndeloken PR iki angel tenan!"
c. "Kowe sesuk teka jam piro?"
d. "Aku njaluk tulung sampeyan, tulung bukaken lawang iki."
e. "Aku arep mangan ning kantin."

Pembahasan Soal 3:

Ing ngisor iki owah-owahan ukara kanthi nggunakake unggah-ungguh basa ngoko alus utawa krama alus, kang trep kanggo pacelathon antarane murid marang gurune:

a. Ukara Asli: "Aku wingi ora mlebu sekolah mergo lara."

• Owahane (Ngoko Alus): "Kula wingi mboten mlebet sekolah amargi gerah."
• Owahane (Krama Alus): "Kula wingi mboten mlebet sekolah amargi gerah." (Ngoko alus lan krama alus ing ukara iki padha amarga tembung "aku" dadi "kula", "mlebu" dadi "mlebet", "mergo" dadi "amargi", lan "lara" dadi "gerah". Yen ana tembung sesulih liyane kayata "kowe" dadi "panjenengan", utawa tembung kriya kayata "mangan" dadi "nedha", bedane bakal luwih cetha.)
• Penjelasan: Ing kene, tembung "aku" diganti "kula", "ora" dadi "mboten", "mlebu" dadi "mlebet", "mergo" dadi "amargi", lan "lara" dadi "gerah".

b. Ukara Asli: "Ndeloken PR iki angel tenan!"

• Owahane (Ngoko Alus): "Mirsani PR menika awrat sanget!"
• Owahane (Krama Alus): "Mirsani PR menika awrat sanget!"
• Penjelasan: "Ndeloken" dadi "mirsani", "iki" dadi "menika", "angel" dadi "awrat", lan "tenan" dadi "sanget".

c. Ukara Asli: "Kowe sesuk teka jam piro?"

• Owahane (Ngoko Alus): "Panjenengan sesuk rawuh jam pinten?"
• Owahane (Krama Alus): "Panjenengan sesuk rawuh jam pinten?"
• Penjelasan: "Kowe" dadi "panjenengan", "sesuk" tetep "sesuk", "teka" dadi "rawuh", "jam piro" dadi "jam pinten".

d. Ukara Asli: "Aku njaluk tulung sampeyan, tulung bukaken lawang iki."

• Owahane (Ngoko Alus): "Kula nyuwun tulung panjenengan, mugi mbukakaken lawang menika."
• Owahane (Krama Alus): "Kula nyuwun tulung panjenengan, mugi mbukakaken lawang menika."
• Penjelasan: "Aku" dadi "kula", "njaluk tulung" dadi "nyuwun tulung", "sampeyan" dadi "panjenengan", "bukaken" dadi "mbukakaken", "iki" dadi "menika". Tembung "tulung" ing ukara kapindho bisa dijaga utawa diganti dadi "mugiii" kanggo nambah rasa pakurmatan.

e. Ukara Asli: "Aku arep mangan ning kantin."

• Owahane (Ngoko Alus): "Kula badhe nedha wonten kantin."
• Owahane (Krama Alus): "Kula badhe nedha wonten kantin."
• Penjelasan: "Aku" dadi "kula", "arep" dadi "badhe", "mangan" dadi "nedha", "ning" dadi "wonten".

Contoh Soal 4 (Peribahasa, Saloka, Bebasan):

Jodohna peribahasa/saloka/bebasan ing kolom A kanthi tegese kang mathuk ing kolom B!

Kolom A	Kolom B
1. Cebol nunggak semi	A. Wong kang wis tuwa nanging isih kemayu/gemedhe
2. Wisudha wayang	B. Wong kang ngaku pinter nanging sejatine bodho
3. Embat-embat penjalin	C. Wong kang ngatur awake dhewe ora manut aturan
4. Nggayuh (tegese: ngoyak) kayangan karo mlaku ngendhut	D. Wong kang wujude cilik nanging ngendhaleni utawa ngatur wong kang luwih gedhe/luwih dhuwur pangkaté
5. Kebo nyabrang grumbul (tegese: nindakake pagaweyan kang mbebayani lan ora ngerti akibate)	E. Wong kang pengen nggayuh barang kang mokal utawa angel banget kaleksanane.
6. Tundhuk (tegese: manut) waton (tegese: aturan) ora prigel	F. Wong kang pinter nanging kesedha nglakoni tugasé.
7. Kacang lanjaran (tegese: kacang kang durung diolah) nggoleki inti (tegese: nggolet isi)	G. Wong kang nindakake pagaweyan kang katon entheng nanging jebule angel banget.
8. Kakehan gula (tegese: kebanjiran akeh) marakke seger (tegese: marakke ora enak)	H. Wong kang wis tuwa nanging isih seneng mangan utawa gumedhe.
9. Anak polah bapak kepolah (tegese: anaké nglakoni apa wae sing apik lan ala, bapaké sing kena pengaruhé)	I. Wong kang ngendhaleni utawa nindakake pagaweyan kang abot banget, nanging alon-alon lan sabar.
10. Pitik blorok mangan wutah (tegese: awaké dhéwé sing ngrusak karepé dhéwé)	J. Wong kang wis tua nanging isih duwe karep utawa cita-cita kang dhuwur banget.

Pembahasan Soal 4:

Jodhoh kang mathuk:

1. Cebol nunggak semi mathuk karo D. Wong kang wujude cilik nanging ngendhaleni utawa ngatur wong kang luwih gedhe/luwih dhuwur pangkaté

   • Penjelasan: Cebol tegese awake cilik, nunggak tegese nggantung/lungguh ing ndhuwur, semi tegese wit sing isih enom. Dadi, kaya wong cilik sing nunggang wit sing isih enom, nuduhake yen sing cilik ngatur sing luwih gedhe utawa luwih dhuwur.

2. Wisudha wayang mathuk karo B. Wong kang ngaku pinter nanging sejatine bodho

   • Penjelasan: Wisudha iku upacara resmi. Wayang iku pethilan utawa gambar. Dadi, kaya wong sing diwisudha nanging sejatine mung wayang (tanpa isine), nuduhake wong sing katone duwe kalungguhan nanging ora pinter.

3. Embat-embat penjalin mathuk karo G. Wong kang nindakake pagaweyan kang katon entheng nanging jebule angel banget.

   • Penjelasan: Embat-embat iku cara nggawe jalinan, penjalin iku wadhah utawa piranti saka anyaman. Proses nggawe anyaman katone gampang, nanging butuh ketlaten lan katrampilan.

4. Nggayuh kayangan karo mlaku ngendhut mathuk karo E. Wong kang pengen nggayuh barang kang mokal utawa angel banget kaleksanane.

   • Penjelasan: Kayangan iku papan para dewa, angel banget digayuh. Mlaku ngendhut tegese mlaku alon banget utawa ora mungkin. Dadi, ngarepake bab kang banget angel utawa mokal.

5. Kebo nyabrang grumbul mathuk karo I. Wong kang nindakake pagaweyan kang abot banget, nanging alon-alon lan sabar. (Cathetan: Makna kang umum luwih menyang arah bahaya lan ora mikir akibat, nanging yen ana pilihan iki, bisa diinterpretasikake kanthi luwih alus. Makna kang luwih umum: Nindakake pagaweyan kang mbebayani utawa ora ngerti akibaté).

   • Penjelasan (Makna Umum): Kebo iku kewan gedhe, grumbul iku wit-witan kang ruwet. Kebo nyabrang grumbul iku kaya nindakake bab kang mbebayani tanpa mikirake akibaté. Nanging, ing pilihan G, yen diartikake ‘abot banget’ lan ‘alon-alon’, bisa cocog karo ngadhepi alangan kang gedhe. Cathetan Penting: Makna paling umum saka "Kebo nyabrang grumbul" yaiku nindakake pagaweyan kang mbebayani lan ora ngerti akibaté. Yen pilihan I luwih pas karo konteks piwulang, nanging kudu ati-ati.

6. Tundhuk waton ora prigel mathuk karo F. Wong kang pinter nanging kesedha nglakoni tugasé.

   • Penjelasan: Tundhuk tegese manut, waton tegese aturan. Prigel tegese pinter utawa trampil. Dadi, manut aturan nanging ora trampil, utawa bisa uga tegese wis manut nanging ora bisa nglakoni kanthi apik amarga kesed. Yen diinterpretasikake dadi pinter nanging kesed, iki makna kang luwih umum.

7. Kacang lanjaran nggoleki inti mathuk karo C. Wong kang ngatur awake dhewe ora manut aturan. (Cathetan: Makna umum luwih menyang arah wong kang kakehan omong utawa nggoleki bab kang ora pati wigati, nanging ora pas karo pilihan sing ana. Yen diinterpretasikake dadi ngupaya nggoleki inti utawa tujuan, nanging malah kepatenan ing bab kang ora wigati. Pilihan C ora pas banget.)

   • Penjelasan (Makna Umum): Kacang lanjaran iku kacang kang durung diolah. Nggoleki inti tegese nggoleki pokok persoalan. Dadi, kaya wong sing nggoleki inti persoalan nanging malah kepedhot ing bab kang ora pati wigati. Pilihan C kayane kurang pas. Yen ana pilihan sing luwih pas kaya "wong kang ngomong tanpa guna" utawa "wong kang nggoleki bab kang sepele", iku luwih mathuk.

8. Kakehan gula marakke seger mathuk karo H. Wong kang wis tuwa nanging isih seneng mangan utawa gumedhe.

   • Penjelasan: Kakehan gula marakke ora enak. Yen dihubungake karo wong tuwa kang isih seneng mangan, tegese kaya ngonsumsi barang manis kang kakehan, marakke ora becik. Pilihan H cocog.

9. Anak polah bapak kepolah mathuk karo A. Wong kang wis tuwa nanging isih kemayu/gemedhe. (Cathetan: Pilihan A ora pas banget. Makna umum yaiku wong tuwa kang nemahi utawa tanggung jawab marang apa kang ditindakake dening anake.)

   • Penjelasan (Makna Umum): Anak polah tegese tingkah polahé anak, bapak kepolah tegese bapaké kang kena pengaruh utawa kudu ngadhepi. Dadi, apa wae sing dilakoni anak, wong tuwane sing kudu tanggung jawab utawa ngadhepi. Pilihan A (kemayu) ora ana hubungane.

10. Pitik blorok mangan wutah mathuk karo J. Wong kang wis tuwa nanging isih duwe karep utawa cita-cita kang dhuwur banget. (Cathetan: Pilihan J ora pas banget. Makna umum yaiku wong sing ngrusak utawa nglakoni tumindak sing ngrusak dhéwé.)

    • Penjelasan (Makna Umum): Pitik blorok iku pitik kang belang-belang. Mangan wutah tegese mangan apa sing wis metu utawa dadi sampah. Dadi, kaya pitik sing mangan sampah utawa mangan apa sing wis ora becik, nuduhake wong sing ngrusak awake dhewe utawa nindakake tumindak kang ora becik tumrap awake dhewe. Pilihan J ora pas.

Revisi Jodhoh kang Luwih Akurat (Sawise Analisis Ulang Pilihan):

1. Cebol nunggak semi -> D.
2. Wisudha wayang -> B.
3. Embat-embat penjalin -> G.
4. Nggayuh kayangan karo mlaku ngendhut -> E.
5. Kebo nyabrang grumbul -> (Ora ana sing paling mathuk, nanging yen milih salah siji, makna umum luwih menyang arah bahaya. Yen dipaksa milih, A, C, F, H, I, J ora cocog.)
6. Tundhuk waton ora prigel -> F. (Interpretasi: wis manut aturan, nanging ora trampil/kesed nglakoni).
7. Kacang lanjaran nggoleki inti -> (Ora ana sing paling mathuk, makna umum nggoleki inti tapi kepedhot ing sepele.)
8. Kakehan gula marakke seger -> H.
9. Anak polah bapak kepolah -> (Ora ana sing paling mathuk. Makna umum: Wong tuwa kang tanggung jawab tumrap tumindake anak.)
10. Pitik blorok mangan wutah -> (Ora ana sing paling mathuk. Makna umum: Ngrusak awake dhewe.)

Cathetan kanggo Siswa: Makna peribahasa, saloka, lan bebasan iku wis baku. Kadhangkala, pilihan jawaban ing soal bisa wae ora 100% pas, nanging kudu milih kang paling cedhak utawa paling mungkin. Penting banget kanggo nyinaoni makna baku saka saben unen-unen kasebut.

Bagian 3: Pemahaman Puisi Modern (Gancaran) dan Struktur Kalimat

Bagian ini akan menyajikan soal yang menguji pemahaman siswa terhadap puisi yang ditulis dalam bentuk gancaran (prosa puitis) dan kemampuan menyusun kalimat yang benar secara sintaksis.

Contoh Soal 5 (Puisi Gancaran):

Wacanen puisi gancaran ing ngisor iki banjur wangsunana pitakon-pitakone!

"Senja di Tepi Pantai"

Wengi wiwit gumebyar ing langit kulon, nalika srengenge nggeblak ing garis cakrawala. Ombak alon-alon nggulung ing pinggir pantai, kaya ngelus-elus pasir kang putih. Angin sumilir nggawa ambu uyah lan kangen. Ing ngarepku, segara kang jembar katon tenang, nanging ing jero atiku ana ombak gedhe kang durung reda. Aku lungguh meneng, nyawang kaendahan kang semu. Apa makna urip iki? Tiyang-tiyang rawuh lan kesah, kaya ombak ing pinggir segara. Nanging, tansah ana jejak kang katilar. Mugia jejakku uga becik.

Pitakonan:

a. Kapan wayahe swasana kaya kang digambarake ing puisi gancaran kasebut?
b. Sapa kang nggawe swasana ing puisi kasebut dadi luwih tentrem?
c. Apa kang dadi kekarepane panyerat sawise nyawang kaendahan segara?
d. Jelasna makna simbolis "ombak" ing jero ati panyerat!
e. Apa amanat kang dikarepake panyerat marang awake dhewe lan pamaos?

Pembahasan Soal 5:

a. Kapan wayahe swasana kaya kang digambarake ing puisi gancaran kasebut?

• Jawaban: Swasana kaya kang digambarake ing puisi kasebut kedadeyan nalika sore utawa wayahe senja, nalika srengenge wiwit nggeblak ing langit kulon lan wengi wiwit gumebyar.
• Penjelasan: Kalimat "Wengi wiwit gumebyar ing langit kulon, nalika srengenge nggeblak ing garis cakrawala" kanthi cetha nggambarake wektu senja.

b. Sapa kang nggawe swasana ing puisi kasebut dadi luwih tentrem?

• Jawaban: Swasana ing puisi kasebut dadi luwih tentrem amarga kaendahan alam senja ing pinggir pantai, kayata ombak kang alon nggulung lan angin sumilir.
• Penjelasan: Deskripsi alam kaya ombak, pasir, lan angin sumilir kabeh nyumbang marang rasa tentrem ing swasana.

c. Apa kang dadi kekarepane panyerat sawise nyawang kaendahan segara?

• Jawaban: Sawise nyawang kaendahan segara, panyerat ngarepake supaya jejak uripe uga becik, padha kaya jejak kang katilar dening ombak ing pinggir segara.
• Penjelasan: Kalimat pungkasan "Mugia jejakku uga becik" nuduhake kekarepan utawa pangajabé panyerat.

d. Jelasna makna simbolis "ombak" ing jero ati panyerat!

• Jawaban: Makna simbolis "ombak" ing jero ati panyerat nuduhake perasaan utawa masalah pribadi kang isih ruwet, ora tenang, lan durung reda, kang kontras karo kaendahan alam segara kang katon tenang.
• Penjelasan: Ing alam sadar, ombak bisa tegese ombak segara kang ora tentrem. Nanging ing jero ati, bisa dadi simbol masalah, rasa bingung, utawa emosi kang ora stabil.

e. Apa amanat kang dikarepake panyerat marang awake dhewe lan pamaos?

• Jawaban: Amanat kang dikarepake panyerat yaiku supaya kita bisa ngadhepi masalah utawa kegelisahan batin kita kanthi sabar lan tetep ngugemi nilai-nilai becik, nganti kita bisa ninggalake jejak kang positif ing donya. Uga, supaya kita bisa ngargai kaendahan alam lan nggunakake minangka refleksi kanggo urip.
• Penjelasan: Panyerat ngacaake masalah pribadine liwat alam, banjur ngarepake supaya bisa ninggalake jejak kang becik. Iki minangka piwulang kanggo awake dhewe lan wong liya.

Contoh Soal 6 (Struktur Kalimat):

Andharna endi saka ukara-ukara ing ngisor iki kang struktur utawa susunane wis trep (Basa Indonesia: SPOK – Subjek, Predikat, Keterangan, Objek) lan endi kang durung trep! Yen durung trep, benerna!

a. Kemarin saya tidak masuk sekolah karena sakit. (Durung trep)
b. Buku itu saya baca semalam. (Trep)
c. Di pasar banyak pedagang menjual sayuran segar. (Durung trep)
d. Siswa kelas XI sedang mengerjakan soal ujian Bahasa Jawa di ruang kelas. (Trep)
e. Malam tadi konser musik itu sangat meriah. (Trep)

Pembahasan Soal 6:

Perlu dingerteni, ing kene soal ditulis nganggo Basa Indonesia, nanging jarene "struktur kalimat" ing konteks iki luwih nyakup pemahaman struktur kang umum, dadi kita analisis nganggo logika Basa Indonesia luwih dhisik, banjur yen ana unsur basa Jawa sing kudu dibenerke, bakal diandharake. Nanging, amarga soal ora njaluk owah-owahan menyang Basa Jawa, kita analisis struktur logike.

a. Kemarin saya tidak masuk sekolah karena sakit.

• Analisis: Keterangan Waktu (Kemarin) + Subjek (saya) + Predikat (tidak masuk) + Keterangan Tempat (sekolah) + Keterangan Sebab (karena sakit).
• Status: Trep (Struktur umum wis bener).